ARDAHAN, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Erzurum-Kars bölümünde il ve bu ilin merkezi olan kent. Kuzeyde ve doğuda Gürcistan, doğuda Ermenistan, güneydoğuda ve güneyde Kars, güneybatıda Erzurum, batıda Artvin illeriyle çevrilidir. Yüzey Biçimleri: İl topraklarının büyük kısmı dağlar ve yüksek yaylalarla kaplıdır. Akarsu vadileri boyunca uzanan ovalar vardır. İl toprakları, genelde iki bin metreyi aşan dağlık bir arazide yer alır. Topraklarının büyük kısmını güneybatı-kuzeydoğu doğrultulu Yalnızçam Dağları engebelendirir. Yalnızçam dağ silsilesinin en yüksek noktası Güze Dağı’dır (3.167 metre). Güneybatısında yer alan ve Çıldır Gölüne kadar uzanan Allahüekber Dağları bazı bölgelerde Kars’la tabiî sınırı meydana getirir. Çıldır Gölü’nün doğusunda yer alan Akbaba Dağı (3.026 metre) Gürcistan sınırında bir yay gibi uzanır. Plato alanında yer yer yükselen dağ kütleleri Kabak Dağı’nda 3.054 metreye ulaşır. Ovaları: Akarsular boyunca devam eden vadiler, bazı yerlerde genişleyerek ovaları meydana getirir. Başlıca ovaları şunlardır: Ardahan Ovası: Kura ırmağı ve kollarının taşıdığı alüvyonlarla meydana gelmiştir. Ortalama 1.800 metre yükseklikteki ovada sert iklim şartları yüzünden tarım sınırlı olarak yapılır. Zengin çayır örtüsü, hayvancılığı ön plana çıkarmıştır. Göle Ovası: Göle ilçesinde yer alan ova, 2.000 metre yüksekliktedir ve 150 km²’ye yakın bir alanı kaplar. Anadolu’nun en soğuk bölgelerinden olup tarıma elverişli değildir. Ovanın gür otlarla kaplı çayırları, önemli bir hayvancılık alanıdır. Ayrıca fazla büyük olmayan Zaruşad, Haçuvan ve Henak ovaları da vardır. Akarsular ve göller: Ardahan ili akarsu yönünden zengindir. İl topraklarını Kura ırmağı sular. Dağlardan kaynaklanan suları taşıyan küçük akarsular Kura ırmağına katılır. Gürcistan’da Kura ırmağına katılan Posof Çayı’nın bir kısmı Gürcistan-Türkiyetabiî sınırını meydana getirir. Çıldır Gölü’nün sularını boşaltan Cara Deresi, il topraklarından çıktıktan sonra Kars Çayına dökülür. İklim ve Bitki Örtüsü: İlde sert bir yüksek yayla iklimi hâkim sürer. Sibirya yüksek basınç merkezinin tesiri altında olduğundan kış, yedi ay sürer. Kar yağışı fazla olduğundan, toprak uzun müddet karla kaplı kalır. İlkbahar ve sonbahar mevsimleri yok denecek kadar kısa sürer. İl topraklarının büyük kesimi çayır ve meralarla kaplıdır. Orman yönünden fazla zengin değildir. Dağ eteklerinde çam ağaçları yer alır. Ekonomi: Çayır ve otlakları bol olan ilde hayvancılık, arıcılık ve tavuk yetiştiriciliği yapılır; peynir, tereyağı, yoğurt ve kaymak üretilir. Turistik Yerler: Kentin tek tarihî yapısı Ardahan Kalesi’dir (yapım tarihi bilinmeyen kale bugünkü biçimini 1556’da almıştır). Ayrıca Çıldır ilçesinde Şeytan Kalesi bulunur.

ARDAHAN (75)

Doğu Anadolu’da, Kars’ın 106 km kuzeyinde kent ve aynı adı taşıyan ilin merkezi. Kura Nehri kıyısındadır. Yüzölçümü 1.191 km², nüfusu 44.794 (2000). Ardahan, çok eski bir tarihe sahiptir. İlk bilinen sakinleri Hurrilerdir. Daha sonra Hititlerin hâkimiyetine girdi. Bölge daha sonra Urartuların işgaline uğradı. Asurlular ve Babiller bölgeye hakim olmak istedilerse de başarılı olamadılar. MÖ 7. asırda Perslerin istilasına uğradı. MÖ 4. yüzyılda Makedonya Kralı İskender, Persleri yenerek yöreyi ele geçirdi. MS 395’te Roma ikiye bölününce, bölge de bütün Anadolu gibi Bizans İmparatorluğunun payına düştü. Sultan Alparslan 1068’de Ardahan’ı fethederek Türk topraklarına kattı. 1071 Malazgirt Zaferi’nden önce Anadolu’nun ilk fethedilen parçalarından biri de oldu. Türk hâkimiyetine girdikten sonra sırasıyla İlhanlılar, Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular bölgeye egemen oldular. Akkoyunlu İmparatorluğu yıkılınca, bölge Safevilerin eline geçti. 1535’te Osmanlı topraklarına katıldı; 1578’de Çıldır eyaletine bağlı sancak merkezi oldu. 1828’de Ruslar tarafından işgal edildiyse de, Edirne Antlaşması’yla (1829) yeniden Osmanlılara bırakıldı. 1877’den 1918’e kadar Rusların elinde kaldı. Brest-Litovsk Antlaşması’yla (1918) Osmanlılara kaldıysa da Mondros Mütarekesi gereği Osmanlı birlikleri Ardahan’dan çekilince Gürcülere bırakıldı. 23 Şubat 1921’de Gürcüler şehri boşalttılar ve 13 Ekim 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’yla tamamen Türkiye’ye bırakıldı. 1924’te il merkeziyken iki yıl sonra ilçe merkezi durumuna getirilerek Kars’a bağlandı. 27 Mayıs 1992’de tekrar il oldu. İl sınırları içindeki Ardahan Kalesi, merkez ilçede Kura Irmağı kıyısındadır. 1556’da yeniden tamir ettirilen kale, günümüzdeki hâlini almıştır. Yapısı, Anadolu ve Rumeli hisarlarına benzemektedir. 14 kulesi bulunan surların uzunluğu 745 metredir.

ARDAHAN

Yüzölçümü           :  4.842 km²

Nüfusu                 :  133.756 (2000)

İlçe sayısı             :  6

İl trafik kodu         :  75

ARDAHAN’IN İLÇELERİ

İlçe                                İlçe Nüfusu

Merkez                         44.794

Çıldır                            14.869

Damal                            8.677

Göle                             37.814

Hanak                           14.873

Posof                            12.729

Toplam (2000):                 133.756